Thế giới tự nhiên tràn đầy những kỳ quan, nhiều trong số đó vẫn ẩn mình trong các khu rừng rậm và môi trường sống nguyên sinh của Đông Nam Á. Một trong những phát hiện đặc biệt là loài chuồn chuồn kim hiếm gặp Platycnemis phasmovolans, một loài côn trùng mảnh mai và khó nắm bắt đã thu hút sự quan tâm của các nhà khoa học. Ban đầu được ghi nhận ở Lào và Trung Quốc, hiện nay loài này đã được xác nhận tồn tại tại Việt Nam dựa trên công bố ở tạp chí Zookey. Việc nghiên cứu chi tiết giai đoạn ấu trùng của nó đã mang lại những hiểu biết quý giá về sinh học, hành vi và môi trường sống của loài, đồng thời nhấn mạnh sự cần thiết của các nỗ lực bảo tồn trong khu vực.

Hình 1. Loài Platycnemis phasmovolans và phân bố của chúng

Loài Chuồn chuồn kim hiếm gặp

Chuồn chuồn kim, họ hàng gần của chuồn chuồn, là những loài côn trùng nhỏ, mảnh mai, nổi tiếng với chuyển động uyển chuyển và màu sắc sặc sỡ. Giống Platycnemis bao gồm những loài đặc biệt hấp dẫn nhờ hình dáng và hành vi đặc trưng. Trong đó, Platycnemis phasmovolans nổi bật với sự hiếm có và tính bí ẩn, được mệnh danh là "Cánh chim ma bay." Loài này được mô tả lần đầu ở Lào vào năm 2003, và các lần ghi nhận sau đó ở miền nam Trung Quốc cho thấy phạm vi phân bố rộng hơn.

Việc phát hiện P. phasmovolans tại Việt Nam đánh dấu một bước quan trọng trong việc hiểu rõ sự phân bố của loài hiếm gặp này. Nhóm nghiên cứu từ Đại học Duy Tân đã thu thập mẫu vật từ các sông suối nhỏ trong rừng ở tỉnh Nghệ An, miền Bắc Việt Nam. Nghiên cứu không chỉ xác nhận sự tồn tại của loài mà còn cung cấp mô tả chi tiết đầu tiên về giai đoạn ấu trùng: một khía cạnh quan trọng để hiểu vòng đời và vai trò sinh thái của nó.

 

Hình 2: Sinh cảnh phát hiện ấu trùng của loài Platycnemis phasmovolans tại tỉnh Nghệ An, Việt Nam

Đặc điểm độc đáo của ấu trùng

Giai đoạn ấu trùng của loài Platycnemis phasmovolans đặc biệt thú vị. Khác với những cá thể trưởng thành sặc sỡ, ấu trùng được ngụy trang hoàn hảo để hòa mình vào môi trường nước. Cơ thể chúng mảnh mai và kéo dài, với chân dài và các lá mang hẹp giống đuôi (lá hậu môn) giúp chúng hô hấp dưới nước.

Màu sắc của ấu trùng thay đổi tùy theo môi trường sống, từ nâu vàng nhạt đến nâu đậm hoặc đen. Sự thay đổi này giúp chúng tránh được các loài săn mồi trong môi trường tự nhiên, bao gồm các vũng nước do mưa tạo ra hoặc dòng suối chảy chậm. Những môi trường sống này giàu lá mục và thảm thực vật, cung cấp cả thức ăn và nơi trú ẩn cho ấu trùng.

Hình 3. Ấu trùng của loài Platycnemis phasmovolans tại Việt Nam

Hành vi và chiến lược sinh tồn

 

Ấu trùng của loài P. phasmovolans thể hiện những hành vi thú vị giúp chúng tồn tại trong môi trường. Một hành vi đáng chú ý là tư thế phòng thủ độc đáo, khi chúng nâng phần cuối bụng và xòe các lá mang. Động tác này có lẽ nhằm đe dọa kẻ thù hoặc đối thủ. Ngoài ra, ấu trùng rất thích nghi với môi trường xung quanh. Những ấu trùng sẫm màu thường sống ở khu vực có nền bùn hoặc bề mặt lầy lội, trong khi những ấu trùng sáng màu thường tìm thấy ở vùng lá mục vàng hoặc nâu, chẳng hạn như lá tre.

Một khía cạnh thú vị khác trong hành vi của chúng là chiến lược săn mồi. Ấu trùng ăn các sinh vật nhỏ trong nước, chẳng hạn như ấu trùng muỗi, góp phần cân bằng hệ sinh thái trong môi trường sống của chúng. Vai trò vừa là kẻ săn mồi vừa là con mồi khiến chúng trở thành một thành phần quan trọng trong mạng lưới thức ăn.

Môi trường sống và phân bố

Sở thích môi trường sống của loài P. phasmovolans phản ánh khả năng thích nghi và tầm quan trọng sinh thái của nó. Ấu trùng thường được tìm thấy ở các hồ nhỏ, nông trong rừng. Những hồ này có thể là tạm thời hoặc vĩnh viễn, phụ thuộc vào lượng mưa và các yếu tố môi trường khác. Đáy hồ thường bao gồm hỗn hợp bùn, sỏi, lá mục, và mảnh vụn thực vật, tạo nên một vi môi trường phức tạp hỗ trợ nhiều loại sinh vật dưới nước.

Các nhà nghiên cứu nhận thấy quần thể tại Việt Nam có những điểm tương đồng với các quần thể ở các quốc gia khác nhưng cũng biểu hiện những biến thể nhỏ trong dấu vết và màu sắc trên cơ thể. Những khác biệt này có thể phản ánh sự thích nghi với điều kiện môi trường địa phương hoặc cho thấy sự tồn tại của các quần thể riêng biệt trong loài.

 

Tại sao phát hiện này quan trọng

Việc khám phá loài Platycnemis phasmovolans không chỉ dừng lại ở việc ghi nhận một loài hiếm mà còn mang lại những tác động rộng hơn đối với khoa học và bảo tồn. Thứ nhất, mô tả chi tiết về ấu trùng của nó đã lấp đầy một khoảng trống quan trọng trong hiểu biết về giống Platycnemis. Đặc điểm của ấu trùng rất quan trọng để định danh loài và giúp các nhà khoa học truy vết mối quan hệ tiến hóa trong nhóm này.

Thứ hai, phát hiện này nhấn mạnh sự đa dạng sinh học phong phú của các khu rừng Việt Nam và tầm quan trọng của việc bảo tồn các môi trường sống này. Chuồn chuồn kim như P. phasmovolans rất nhạy cảm với những thay đổi trong môi trường, khiến chúng trở thành động vật chỉ thị tuyệt vời về báo hiệu sức khỏe hệ sinh thái. Bảo vệ môi trường sống của chúng không chỉ đảm bảo sự tồn tại của loài này mà còn của vô số loài khác phụ thuộc vào cùng hệ sinh thái.

Cuối cùng, nghiên cứu này nhấn mạnh sự cần thiết phải thám hiểm và nghiên cứu thêm tại Đông Nam Á. Nhiều khu vực vẫn chưa được khám phá, và các loài mới đang chờ được phát hiện. Bằng cách đầu tư vào nghiên cứu và bảo tồn, chúng ta có thể khám phá đa dạng sinh học tiềm ẩn của khu vực và bảo vệ nó cho các thế hệ tương lai.

 

Thách thức và khuyến nghị bảo tồn

Mặc dù có tầm quan trọng sinh thái, loài Platycnemis phasmovolans phải đối mặt với nhiều mối đe dọa. Mất môi trường sống do phá rừng, nông nghiệp, và phát triển đô thị là một mối lo ngại lớn. Các hồ rừng, nơi là môi trường sống quan trọng cho ấu trùng, thường bị cạn hoặc ô nhiễm, làm giảm không gian cần thiết để các sinh vật này tồn tại.

Biến đổi khí hậu cũng là một thách thức đáng kể. Những thay đổi trong mô hình mưa và nhiệt độ có thể ảnh hưởng đến sự sẵn có và chất lượng của các môi trường sống dưới nước, ảnh hưởng đến sự sống còn của cả ấu trùng và cá thể trưởng thành. Thêm vào đó, thiếu dữ liệu toàn diện về loài này khiến việc đánh giá tình trạng bảo tồn của nó gặp khó khăn. Hiện tại, loài P. phasmovolans được phân loại là Thiếu dữ liệu “DD” theo Liên minh Bảo tồn thiên nhiên Quốc tế (IUCN), nhấn mạnh nhu cầu nghiên cứu thêm.

Để giải quyết những thách thức này, các nhà bảo tồn khuyến nghị một số biện pháp. Bảo vệ môi trường rừng và nguồn nước cần được ưu tiên, tập trung vào việc duy trì các điều kiện tự nhiên hỗ trợ loài P. phasmovolans và các loài khác. Các chiến dịch nâng cao nhận thức cộng đồng có thể giúp người dân địa phương hiểu được tầm quan trọng của việc bảo tồn các hệ sinh thái này. Cuối cùng, cần có thêm các nghiên cứu khoa học để theo dõi quần thể, nghiên cứu sinh thái, và phát triển các chiến lược bảo tồn lâu dài.

Nguồn tham khảo: Keetapithchayakul TS, Phan QT (2024) Description of the larva of Platycnemis phasmovolans Hämäläinen, 2003 (Odonata, Platycnemididae), with a key to the larvae of the subfamily Platycnemidinae from the SinoJapanese and Oriental regions. ZooKeys 1221: 1–18. https://doi. org/10.3897/zookeys.1221.138079

https://zookeys.pensoft.net/article/138079/list/2/

 

Tác giả: TS. Tosaphol Saetung Keetapithchayakul

Người duyệt bài: TS Phan Quốc Toản

Người đăng bài: ThS. Nguyễn Văn Tân