Trong một nghiên cứu mang tính đột phá, các nhà khoa học từ Trường Đại học Duy Tân và Vườn Quốc gia Bạch Mã đã lần đầu tiên mô tả giai đoạn ấu trùng của Anotogaster klossi—một loài chuồn chuồn quý hiếm sinh sống tại vùng núi cao của Việt Nam. Kết quả này vừa được công bố trên tạp chí quốc tế Zootaxa (tháng 5 năm 2025), đánh dấu một bước tiến quan trọng trong hiểu biết về đa dạng sinh học nước ngọt tại Đông Nam Á.

Hình 1. Hình thái tổng thể ấu trùng của Anotogaster klossi. (A) Nhìn từ lưng; (B) Nhìn từ bụng. Bên trái = cá thể cái; bên phải = cá thể đực.

Loài chuồn chuồn quý hiếm với "tuổi thơ" bí ẩn

Chuồn chuồn không chỉ là những côn trùng đẹp mắt; chúng còn là chỉ thị sinh học quan trọng cho sức khỏe của các hệ sinh thái nước ngọt. Phần lớn vòng đời của chúng diễn ra dưới nước dưới dạng ấu trùng, kéo dài từ vài tháng đến nhiều năm. Tuy nhiên, hình thái ấu trùng của nhiều loài chuồn chuồn nhiệt đới vẫn chưa được biết đến.

Một trong số đó là Anotogaster klossi, được phát hiện lần đầu tiên vào năm 1919 tại miền Nam Việt Nam. Cho đến nay, chưa từng có thông tin nào chi tiết về giai đoạn ấu trùng của loài này, điều này cản trở việc nghiên cứu sinh học, sinh thái và bảo tồn chúng.

Hình 2. Hành vi của ấu trùng Anotogaster klossi. (A) Săn mồi kiểu mai phục bằng ngụy trang; (B) Hành vi phô trương mang tính đối kháng.

Quy trình nghiên cứu khoa học

Nhóm nghiên cứu đã thu thập các mẫu ấu trùng tại các suối núi trong, lạnh ở Vườn quốc gia Bạch Mã (tỉnh Thừa Thiên–Huế) và xã Tr’Hy (tỉnh Quảng Nam), ở độ cao trên 1.000 mét. Các mẫu vật được nuôi trong bể thí nghiệm tại Trường Đại học Duy Tân dưới điều kiện kiểm soát nghiêm ngặt cho đến khi trưởng thành, từ đó xác nhận chắc chắn danh tính loài là A. klossi.

Sau đó, nhóm nghiên cứu tiến hành phân tích hình thái ấu trùng bằng kính hiển vi và minh họa chi tiết, so sánh với các loài cùng chi như A. sieboldii và A. gregoryi.

Một số phát hiện khoa học nổi bật:

• Ấu trùng A. klossi có kích thước lớn, thân khỏe và có gai đặc trưng ở đốt bụng số 8 và 9, giúp phân biệt với các loài cùng chi.

• Cơ quan tiền hàm (prementum) có 7 lông dài và 3–4 lông ngắn—nhiều hơn bất kỳ loài nào cùng chi được biết đến.

• Các thùy môi (labial palps) có 11–14 răng không đều, và thùy trung tâm của môi dưới (ligula) có một cấu trúc hình chữ V đặc trưng.

• Về mặt hành vi, ấu trùng thể hiện kiểu săn mồi mai phục dựa trên ngụy trang, và một số cá thể mang theo ấu trùng mòng (Chironomidae) trên cơ thể, được xem là hiện tượng phoresis—một dạng quan hệ hiếm thấy ở chuồn chuồn.

Những đặc điểm này không chỉ hỗ trợ trong việc định danh loài mà còn cung cấp dữ liệu quan trọng cho việc nghiên cứu mối quan hệ tiến hóa trong họ Cordulegastridae.

Hình 3. Môi trường sống và hình thái tổng thể của ấu trùng Anotogaster klossi. (A) Vũng nước suối tại thác Đỗ Quyên, Vườn quốc gia Bạch Mã, Việt Nam; (B) Đáy suối tại Vườn quốc gia Bạch Mã, Việt Nam, mũi tên chỉ ấu trùng Anotogaster klossi (♀); (C) Suối chảy chậm tại Tr’Hy, Việt Nam; (D) Hình thái lưng của ấu trùng với hiện tượng cộng sinh vận chuyển (phoresis); (E) Phóng đại ấu trùng mòng Chironomidae bám trên bụng.

Tại sao nghiên cứu này quan trọng?

Nghiên cứu cung cấp dữ liệu nền tảng quan trọng cho sinh thái nước ngọt, phân loại ấu trùng và bảo tồn đa dạng sinh học tại Việt Nam. Với phát hiện này, số loài thuộc chi Anotogaster có mô tả ấu trùng tại châu Á tăng lên thành bốn, và củng cố thêm bằng chứng về mối quan hệ tiến hóa gần giữa A. klossi và A. sieboldii, từng được gợi ý bởi các nghiên cứu di truyền gần đây.

Bên cạnh đó, kết quả này còn nhấn mạnh vai trò khoa học của Vườn quốc gia Bạch Mã—một trong những khu bảo tồn thiên nhiên quan trọng nhất Việt Nam. Các dòng suối lạnh ở độ cao lớn tại đây là nơi sinh sống của nhiều loài côn trùng thủy sinh hiếm gặp, góp phần tạo nên một “phòng thí nghiệm sống” cho nghiên cứu sinh thái và phát hiện loài mới.

Hình 4. Cấu trúc đầu của ấu trùng Anotogaster klossi (♀). (A) Nhìn từ lưng; (B) Nhìn từ bụng; (C) Nhìn từ phía trước; (D) Phóng đại râu và trán, nhìn từ lưng, mũi tên chỉ búi lông dài; (E) Phóng đại má, nhìn từ bụng; (F) Phóng đại môi trên (labrum), nhìn từ phía trước.

Một nỗ lực hợp tác đầy ý nghĩa

Nghiên cứu là kết quả hợp tác chặt chẽ giữa các đơn vị trong nước:

• Trường Đại học Duy Tân: phụ trách nuôi ấu trùng, phân tích hình thái và chụp ảnh khoa học.

• Vườn Quốc gia Bạch Mã: hỗ trợ công tác thực địa, cung cấp điều kiện môi trường và địa điểm thu mẫu.

Hai đơn vị cùng nhau đóng góp quan trọng cho khoa học và hoạt động bảo tồn tại Việt Nam.

📄 Toàn văn bài báo: https://doi.org/10.11646/zootaxa.5632.2.8