Quai bị là bệnh truyền nhiễm do virus gây viêm tuyến nước bọt (thường là tuyến mang tai), dẫn đến sưng đau vùng má–hàm. Bệnh có thể gây biến chứng ở người lớn và thanh thiếu niên, nhưng đa số hồi phục hoàn toàn với chăm sóc hỗ trợ.

1) Quai bị là gì?

• Tác nhân: virus thuộc họ Paramyxoviridae, lây qua giọt bắn và tiếp xúc với nước bọt.
• Ủ bệnh: thường 16–18 ngày (dao động 12–25 ngày).

2) Dấu hiệu nhận biết

Các triệu chứng điển hình:

• Sưng, đau tuyến mang tai một hoặc hai bên → má phồng, hàm đau khi nhai/nuốt.
• Sốt, mệt mỏi, chán ăn, đau đầu, đau họng.
• Ở người đã tiêm vắc xin vẫn có thể mắc nhưng thường nhẹ hơn và ít biến chứng.

Lưu ý thời điểm lây: người bệnh có thể lây từ vài ngày trước khi sưng tuyến đến tối đa 5 ngày sau khi sưng bắt đầu. Khuyến cáo hạn chế tiếp xúc/ở nhà 5 ngày kể từ khi sưng tuyến mang tai.

3) Biến chứng có thể gặp

Thường gặp hơn ở người sau dậy thì:

• Viêm tinh hoàn (orchitis), có thể đau, sưng; hiếm khi ảnh hưởng lâu dài đến khả năng sinh sản.
• Viêm buồng trứng/viêm tuyến vú.
• Viêm màng não vô khuẩn/viêm não, viêm tụy, giảm/mất thính lực (thường tạm thời).

4) Lây truyền & phòng lây trong gia đình/cộng đồng

• Lây qua ho, hắt hơi, nói chuyện gần; dùng chung cốc/bình nước; hoạt động tiếp xúc gần (thể thao, khiêu vũ, hôn…).
• Nếu nghi ngờ/quá trình chẩn đoán quai bị:
  • Ở nhà/không đi học–đi làm 5 ngày từ khi sưng tuyến.
  • Đeo khẩu trang khi phải tiếp xúc, che miệng khi ho/hắt hơi, rửa tay, không dùng chung đồ dùng ăn uống.

5) Tiêm vắc xin phòng ngừa

• Vắc xin phòng quai bị thường nằm trong MMR (sởi–quai bị–rubella) hoặc MMRV (thêm thủy đậu).
• Lịch cơ bản (CDC): 2 liều — liều 1 lúc 12–15 tháng, liều 2 lúc 4–6 tuổi (có thể tiêm sớm hơn nếu cách liều 1 ≥28 ngày).
• Thanh thiếu niên và người lớn nên bảo đảm miễn dịch theo nguy cơ; một số nhóm (sinh viên, nhân viên y tế, người đi quốc tế) có thể cần 1–2 liều tùy tình trạng miễn dịch. Trong ổ dịch, có thể cân nhắc liều MMR thứ ba theo hướng dẫn y tế công cộng.
• Không tiêm MMR trong thai kỳ; nên tiêm trước khi mang thai và tránh mang thai 28 ngày sau tiêm. Người suy giảm miễn dịch nặng cũng chống chỉ định vắc xin sống giảm độc lực. Hãy hỏi bác sĩ trước khi tiêm.

Sau phơi nhiễm: MMR không hiệu quả như biện pháp dự phòng ngay sau tiếp xúc với quai bị (khác với sởi). Tuy vậy, vẫn nên tiêm để bảo vệ cho lần phơi nhiễm về sau nếu chưa đủ liều.

6) Chẩn đoán & điều trị

• Chẩn đoán dựa vào lâm sàng (sưng tuyến nước bọt) và có thể xét nghiệm (RT-PCR, huyết thanh học) theo chỉ định.
• Chưa có thuốc đặc hiệu diệt virus quai bị; điều trị chủ yếu giảm triệu chứng (nghỉ ngơi, bù nước, hạ sốt–giảm đau theo tư vấn y tế, chườm ấm/lạnh vùng sưng).

7) Khi nào cần đi khám ngay?

• Đau đầu dữ dội, cổ cứng, nôn nhiều, rối loạn ý thức (nguy cơ viêm màng não/viêm não).
• Đau tinh hoàn dữ dội, sưng to; đau bụng trên trái kèm sốt (nguy cơ viêm tinh hoàn/viêm tụy).

Ù tai, giảm nghe; sốt cao kéo dài; khó nuốt/khó thở; phụ nữ mang thai nghi nhiễm.

Tác giả: ThS. BSNT Nguyễn Hà Quốc Trung

Người duyệt: TS. BS Lê Anh Tuân, ThS. BS Nguyễn Thị Tân

Đăng bài: ThS. BS Trần Anh Tuấn